Poranek 1 września 1939 roku niósł za sobą tragiczną przepowiednię. Okazała się nią być śmierć milionów i jak się wówczas wydawać mogło, niemożliwe do odrobienia straty we wszelkich aspektach życia. Jednym z założeń agresorów była fizyczna eksterminacja ludności w tym przede wszystkim inteligencji, która uważana jest za motor napędowy narodu, elitę za która zwykli obywatele winni podążać.
Elitę narodu polskiego ponad wszelką wątpliwość stanowiły osoby zrzeszone w Akademickim Związku Sportowym będący wówczas (jak i obecnie) ośrodkiem łączącym młodzież uniwersytecką i jak pokazuje historia – reprezentantów wielu środowisk uważanych za inteligenckie. Mówiąc to ma na myśli chociażby Ignacego Chrzanowskiego (wybitnego historyka literatury, współzałożyciela Warszawskiego Towarzystwa Naukowego), Kazimierza Teofila Kostaneckiego (rektora Wszechnicy Jagiellońskiej, prezesa Polskiej Akademii Umiejętności, doktora honoris causa uniwersytetów w Genewie, Padwie i Aberdeen ), czy Tadeusza Semadni (wiceprokuratora sądu apelacyjnego w Warszawie).
Idei powstania w 1908 roku Akademickiego Związku Sportowego było upowszechnianie nowego wzorca młodego człowieka – sprawnego fizycznie wykształconego intelektualistę z życiową pasją, który w przyszłości ma budować elitę odrodzonego państwa Polskiego. W obliczu agresji państw ościennych, ci ludzie sięgnęli za broń nierzadko za to płacąc najwyższą cenę.
Ryszard Wryk w swojej pracy Straty osobowe Akademickiego Związku Sportowego w latach Ii wojny światowej 1939 – 1945 liczbę „azetesiaków” którzy swoją walkę zakończyli śmiercią ustalił na 241 osób w tym 11 kobiet i 230 mężczyzn.
Osoby te były reprezentantami siedmiu klubów środowiskowych AZS: Warszawa (105 ofiar), Kraków (34 ), Wilno (39), Poznań (34), Lublin (11), Lwów (8), Gdańsk (2).
Bazując na wspomnianej pracy Ryszarda Wryka przedstawiamy biogramy jedenastu ofiar wojny związanych z Akademickim Związkiem Sportowym katolickiego Uniwerstytetu Lubelskiego w Lublinie.
Stanisław Gąsiorowski – ur. 14 X 1902 r. , czołowy lekkoatleta okręgu lubelskiego w latach dwudziestych. Był więziony w Zamku w Lublinie, następnie trafił do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, gdzie 2 XI 1941 roku został zamordowany.
Tomasz Gołębiowski – ur. 27 II 1905 r. w majątku Płaskie pow. Zamość.
Kapitan – pilot Wojska Polskiego. Piłkarz AZS Lublin oraz WKS Lublinianka.
W 1925 roku uczestniczył w finale piłkarskich mistrzostw Polski.
W kampanii wrześniowej 1939 r. walczył w stopniu kapitana, następnie wzięty do niewoli, przebywał w obozie jenieckim w Starobielsku.
Został rozstrzelany w gmachu NKWD w Charkowie w 1940 r.
Zygmunt Kruszczyński – urodzony prawdopodobnie 14 VII 1879 r.
Zawodnik i trener piłki nożnej AZS Lublin w latach dwudziestych.
Był więziony na Zamku. Został rozstrzelany w masowej egzekucji około 2080 więźniów Zamku lubelskiego w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu 28 X 1942 r.
Kazimierz Lerkan – ur. 17 V 1917 r. Student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Działacz AZS Lublin. Został zamordowany 2 V 1942 roku na Zamku.
Tadeusz Lis – ur. 10 II 1920 roku w Lublinie. Technik budowlany. Lekkoatleta AZS Lublin. Najlepszy średniodystansowiec okręgu lubelskiego w latach 1938 – 1939. Po wybuchu II wojny światowej znalazł się na terenie ZSRR. W maju 1942 roku w Dżałał – Abad ukończył Szkołę Podchorążych Rezerwy przy 5 Dywizji Piechoty Armii Polskiej w ZSRR. W styczniu 1943 r. otrzymał przydział do Ośrodka Zapasowego Lotnictwa w Iraku, a następnie został skierowany na kursy lotnicze RAF do Anglii. W stopniu porucznika był pilotem 318 dywizjonu myśliwskiego. Wielokrotnie brał udział w lotach nad Polską, dokonując zrzutów dla ośrodków ruchu oporu.
Zginał 9 IX 1945 roku w wypadku samochodowym w Porto San Giorgo we Włoszech.
Czesław Martyniak – ur. się 24 maja 1906 r. w rodzinie lubelskiego cukiernika. Po ukończeniu gimnazjum w rodzinnym mieście podjął studia prawnicze i ekonomiczne na nowo utworzonym Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, uzyskując stopień magistra prawa na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie w 1928 r., po czym udał się na dalsze studia na paryską Sorbonę, gdzie słuchał wykładów m.in. Louisa Le Fura (1870-1943); doktorat uzyskał w Institut Catholique w 1931 r. na podstawie napisanej w języku francuskim Obiektywnej podstawy prawa (polski przekład – 1949 r.). W 1931 r. wrócił do Lublina i został zatrudniony jako asystent przy katedrze teorii i filozofii prawa na Wydziale Prawa i Nauk Ekonomicznych KUL, a po uzyskaniu dwa lata później doktoratu w zakresie nauk prawnych we Lwowie został zastępcą profesora teorii i filozofii prawa. W 1939 r., na kilka miesięcy przed wybuchem wojny, habilitował się na Uniwersytecie Jagiellońskim u prof. J. Landego, na podstawie pracy krytykującej doktrynę normatywistyczną H. Kelsena.
Od 1924 roku był członkiem AZS Lublin. Uprawiał piłkę nożną, łyżwiarstwo, tenis, narciarstwo i sporty wodne. W latach trzydziestych zaliczany był do najlepszych tenisistów okręgu lubelskiego. Największe sukcesy odnosił w grze podwójnej ze stryjecznym bratem Zygmuntem.
W latach 1931 – 1939 był z ramienia senatu KUL kuratorem AZS Lublin. Do 11 XI 1939 roku prowadził wykłady na KUL, po czym został aresztowany wraz z trzynastoma profesorami KUL i osadzony wraz z innymi naukowcami na Zamku lubelskim. Rozstrzelany w masowej egzekucji 23 XII 1939 roku na cmentarzu żydowskim na Kalinowszczyźnie.
Zygmunt Martyniak – ur. 14 IV 1907 r w Hajnówce. Prawnik, Prokurent Banku Rolnego w Lublinie i Poznaniu. Tenisista AZS Lublin. W latach trzydziestych zaliczany był do najlepszych tenisistów okręgu lubelskiego. Największe sukcesy odnosił w grze podwójne, grając ze swym stryjecznym bratem Czesławem. Uprawiał także strzelectwo, pilotaż sportowy oraz piłkę nożną w WKS Lublinianka. W 1925 roku wystąpił w finałach mistrzostw Polski w piłce nożnej. Był także sędzią piłkarskim. Brał udział w kampanii wrześniowej 1939 roku, po czym, wzięty do niewoli radzieckiej, przebywał w obozie jenieckim w Starobielsku. Rozstrzelany w gmachu NKWD w Charkowie w 1940 r.
Kazimierz Osuchowski – Urodził się 18.01.1915 r. w Dekszmianach na Wileńszczyźnie. W 1933 r. ukończył Państwowe Gimnazjum im. St. Staszica w Lublinie, po czym rozpoczął studia na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych KUL. W toku studiów pełnił już funkcję asystenta w Katedrze Polityki Społecznej. Magisterium uzyskał w 1938 r. W czasie studiów odbył Kurs Podchorążych Rezerwy Piechoty w Łucku, a po stażu w 50 pp w Kowlu uzyskał stopień kaprala pchr. Po odbyciu dalszych ćwiczeń awansował na ppor. rezerwy piechoty.
Na początku 1939 r. wyjechał do USA i podjął pracę w konsulacie polskim w Chicago. Po agresji niemieckiej na Polskę, w listopadzie 1939 r. wyjechał do Francji i zaciągnął się do tworzącego się tam wojska polskiego. Ukończył kurs instruktorów obsługi działek przeciwlotniczych. Po inwazji Niemiec na Danię i Norwegię brał udział w zdobywaniu Narwiku. Ewakuowany do Anglii, powrócił do Francji, skąd po jej kapitulacji usiłował przedostać się do Anglii. Zatrzymali go Hiszpanie i osadzili w obozie koncentracyjnym Miranda de Ebro. Po nieudanej ucieczce wtrącono go do więzienia. W 1942 r. został z niego zwolniony, ze względu na nadanie mu amerykańskiego obywatelstwa. Zamieszkał u swej kuzynki we Francji, ale przy próbie przedostania się do Portugalii został ponownie ujęty przez Hiszpanów i osadzony znów w obozie Miranda. Zwolniony ostatecznie w 1943 r., przez Portugalię i Gibraltar dotarł do Anglii.
Wstąpił do Wojska Polskiego i odbył przeszkolenie dywersyjno-saperskie. Jako „cichociemny” został 30 kwietnia 1944 r. zrzucony pod Grójcem. Awansowany do stopnia porucznika został przydzielony do komórki łączności zagranicznej „Załoga” w Oddziale V Komendy Głównej AK.
W powstaniu warszawskim walczył w 2 Rejonie Obwodu Śródmieście. Dowodził patrolem saperskim wyposażonym w miotacz ognia. W dniu 8 sierpnia został ciężko ranny w nogę i rękę. Z trudem został wyciągnięty z pola walki. W szpitalu polowym amputowano mu nogę i rękę.
Zginał w powstaniu warszawskim 9 VIII 1944 roku.
Dwukrotnie odznaczony był Krzyżem Walecznych. Otrzymał też francuski Croix de Guerre z gwiazdą srebrną. Pośmiertnie otrzymał Krzyż Srebrny Orderu Virtuti Militari.
Stanisław Pęczalski – student Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Koszykarz, siatkarz i lekkoatleta AZS Lublin. Akademicki mistrz Polski w koszykówce (1938 r.) Czołowy lekkoatleta okręgu lubelskiego w latach trzydziestych. Zmarł 13 V 1938 roku w Lublinie.
Władysław Reinholz – dziennikarz, instruktor pływania, członek AZS Lublin. W czasie okupacji hitlerowskiej przebywał w Lublinie, gdzie był organizatorem konspiracyjnego życia sportowego. Od 1941 r. brał udział w ruchu oporu jako członek ZWZ – AK. W 1942 roku został aresztowany i osadzony na Zamku. Zginął w bliżej nieznanych okolicznościach.
Marian Sozański – ur. 17 VIII 1916 roku w Lublinie. Technik budowlany. Lekkoatleta AZS Lublin. Czołowy średniodystansowiec okręgu lubelskiego drugiej połowy lat trzydziestych. Za działalność w zbrojnym ruchu oporu w ramach ZWZ został 19 VI 1940 r. aresztowany i osadzony w tzw. Rotundzie w Zamoście, a następnie na Zamku w Lublinie.
Od 25 VII 1942 r. był więziony w obozie koncentracyjnym w Dachau, gdzie 10 IX 1942 roku został zamordowany.
Rudolf Trzepacz – ur. w 1917 roku. Prawnik. Członek AZS Lublin. Zamordowany 22 VII 1944 roku na Zamku lubelskim.