Mówi się, że piłka nożna jest najtrwalszym towarem eksportowym pochodzącym z Wysp Brytyjskich. Od końca XIX wieku do pierwszej wojny swiatowej piłka nożna jako dyscyplina sportu uprawiana zgodnie z zasadami brytyjskich związków piłkarskich (IFAB ) znana już bodaj była na całym świecie.
Prawdą jest też, że w epoce przedindustrialnej wiele społeczeństw znało w swoich wersjach różnorakie zabawy z piłką, które można nazwać „futbolowaniem”. Większość gier zespołowych z piłką, od hokeja, golfa i palanta zaczynając, a na piłce siatkowej czy koszykowej kończąc, wydaje się czerpać z zamiłowania ludzi do zabaw z piłką, zamiłowania, którego ślady znajdujemy w najdawniejszych przekazach wszystkich kultur i cywilizacji.[1] Tak jak piłka kopana, tak też inne odmiany futbolu z okresu tworzenia się zasad pod koniec XIX wieku, rozwinęły się równolegle w wielu krajach świata. Wspomnoeć tu wypada o futbolu amerykańskim czy australijskim, rozwijających się niezależnie od końca lat 60. XIX wieku. Jeśli jednak mówi się o piłcę nożnej takiej, jaką znamy dzisiaj, o jednolitej dyscyplinie, z uniwersalnymi zasadami, to jest to produkt, jak wykazano w poprzednich rozdziałach, niezaprzeczalnie brytyjski i w takiej formie pod koniec XIX wieku, na fali ekspansji kapitału brytyjskiego i mody na wszystko, co angielskie, trafił do najodleglejszych zakątków świata.[2] Działo się to przede wszystkim za pośrednictwem pracowników firm brytyjskich głównie kadry zarządzającej, których ekspansja objęła prawie cały świat. Już w 1867 r. w Buenos Aires rozegrano pierwszy mecz zgodnie z zasadami angielskiego Związku Piłkarskiego. Grali głównie Brytyjczycy, pracownicy brytyjskiej firmy kolejowej inwestującej w Argentynie.[3] Podobnie działo się w Indiach, gdzie w pierwszych prestiżowych rozgrywkach Pucharu Duranda w 1888 r. grali przede wszystkim stacjonujący tam żołnierze brytyjscy .[4]
Prawdopodobnie pierwsze mecze na ziemiach polskich rozegrali również Brytyjczycy, przedstawiciele przemysłu włókienniczego i działo się to w Łodzi. [5] Władze we wszystkich zaborach niechętnie odnosiły się do wszelkich przejawów aktywności obywateli podbitych prowincji, ale nie wszędzie w takim samym stopniu. Stąd nie dziwi fakt, że najszybciej futbol rozwinął się na terenie zaboru austrowęgierskiego cieszącego się, jako wiadomo, największą autonomią. Rok po upadku powstania styczniowego na terenie Galicji powstaje Towarzystwo Gimnastyczne Sokół.[6] Wzorowane na czeskim towarzystwie gimastycznym o tej samej nazwie, którego założycielem i inspiratorem w 1962 roku był Czech niemieckiego pochodzenia Miroslav Trys. Na fali idei pozytywizmu, pracy organicznej, rozwoju ruchu spółdzielczego, przyszła też pora na sport. 7 lutego 1867 r. władze austriackie zatwierdziły statut stowarzyszenia i działalność ruszyła pełną parą, początkowo tylko w zakresie gimnastyki i szermierki, później atletyki pływania i kolarstwa i strzelectwa. Piłka nożna, początkowo niechętnie widziana w szeregach organizacji, która kładła nacisk na wspólne uprawienie głównie gimnastyki, bez zbędnego współzawodnictwa (co było typowe dla sportu)[7], musiała poczekać na swoją kolej. Jednak szybko zyskała popularność, a w krzewieniu tej dyscypliny istotna jest postać prof. dr Henryka Jordana, profesora Uniwersytetu Jagiellońskiego (katedra ginekologii i położnictwa) radnego miejskiego Krakowa. Korzystając z ogromnego doświadczenia i praktyki, jaką zdobył w latach 1867 -70 w czasie pobytu w Stanach Zjednoczonych, Anglii i Niemczech, i jako gorący zwolennik krzewienia kultury fizycznej wśród młodzieży, stworzył w 1889 r. na krakowskich Błoniach Park Gier i Zabaw. Na ośmiu hektarach urządził 12 boisk, a boisko nr 8 było przeznaczone do gry w piłkę nożną. [8] Prawdopodobnie tam rozgrywane były jedne z pierwszych meczów futbolu nowożytnego na terenach polskich.Zasady gry z tamtego okresu nie zachowały się w żadnej formie. Znane jest jednak wystąpienie założyciela Parku z 1891 r., w którym podkreślał on walory gier zespołowych mówiąc między innymi: „Zabawy wspólne, a szczególnie te, przy których chłopcy na oddziały się dzielą, wyrabiają koleżeństwo karność, uczą jednostkę pracować i walczyć dla oddziału. […] Chłopak, który w młodości przywykł do tego, poświęci z czasem swój interes, interesowi wielkiego oddziału- ojczyżnie!”[9] Ta deklaracja nie rozstrzyga jednak o praktykowanych wówczas zasadach gry. Pierwsze pisane w języku polskim zasady gry w piłkę pochodzą z podręcznika wydanego przez Edmunda Cenara w 1891 r. „Gry gimnastyczne młodzieży szkolnej: gry, walki, mocowania, zapasy, zawody, igrzyska i korowody”, gdzie na stronach 23-24, znaleźć można najstarszy zachowany opis zasad futbolu: „Football. Gra ta pochodzenia angielskiego jest wcale interesującą, nader ruchliwą i nadaje się dla każdego wieku, wymaga jednak obszernej, co najmniej 100 m długiej i 50 m szerokiej łąki. Na obu węższych stronach boiska, w odległości 1¼ m od granicy, ustawia się w samym środku bramę z dwóch żerdzi, oddalonych od siebie na ośm metrów i połączonych w wysokości dwóch metrów sznurem. Boisko całe ogranicza się za pomocą chorągiewek i sznura od reszty pola. Piłka, której się używa jest do gry, jest dęta (balon) i ma około 30 cm średnicy. Gra właściwa jest następująca:
Dwie partye najlepiej po 11 uczestników, chociaż w liczbie zdwojonej gra się niegorzej, rozstawiają się na boisku w sposób podany ryciną. Dwóch najzręczniejszych z każdej partyi staje najbliżej środka boiska gdzie leży piłka, inni wedle sił stają to bliżej, to dalej od środka, najsłabszy zaś odźwierny staje przy bramie.Przed rozpoczęciem gry leży piłka w samym środku boiska. Dla odróżnienia się zrzuca jedna partya surduty; która partia grę rozpoczyna, o tem rozstrzyga los. Gra rozpoczyna się tem, że jeden z uczestników wylosowanej partyi występuje i podbija piłkę nogą ku przeciwnikom. Partya przeciwna, która od środka boiska w odległości co najmniej 10 m. się znajduje, wstrzymuje piłkę nogą i nogą ją podbija napowrót. Celem całej gry jest wpędzić piłkę w bramę przeciwnika. Gdyby piłka uderzyła o żerdź lub przekroczyła granicę w innem miejscu, nawraca ją jeden z grających ku partyi przeciwnej, przyczem przeciwnicy trzymać się muszą od piłki w oddaleniu przynajmniej 6 m. Podczas całej gry nie wolno żadnemu z uczestników dotknąć piłki rękami, jedynie odźwierny, stojący zawsze sam jeden w bramie, może ją chwytać rękami. Przy tej grze wystrzegać się należy starannie przeszkadzania podbijającemu, a nauczyciel lub sędzia wybrany przez obie partye, zwracać powinien szczególną uwagę na rzetelność w graniu”.[10]
W 1896 r. ukazało się pierwsze wydanie książki tego samego autora pt. „Gry piłką”, gdzie już w sposób dużo bardziej szczegółowy (od strony 20 do 24) autor wyjaśnia zasady gry w piłkę nożną i jej wyspiarską proweniencję. Należy dodać, że Edmund Cenar był działaczem społecznym i nauczycielem wychowania fizycznego w lwowskich gimnazjach, działaczem galicyjskich towarzystw sportowych. Regularnie podróżował po Europie w czasie szkolnych wakacji i z jednej z takich podróży do Liverpulu i Manchersteru w 1889 r. przywiózł opis i zasady nowej gry. [11]
Popularność piłki na ziemiach zwłaszcza zaboru austriackiego rosła, lecz nie pojawiła się ona jako gra na zlocie pierwszym Towarzystw Sportowych Sokół we Lwowie w 1892 r. Dopiero dwa lata później, 14 lipca 1894 r. zorganizowano pierwsze oficjalne spotkanie piłkarskie na ziemiach polskich. Działo się to w czasie II Zlotu Sokolego, na lwowskim stadionie zlokalizowanym w Parku Stryjskim. Naprzeciw siebie stanęły reprezentacje Sokołów gniazda krakowskiego i lwowskiego. Mecz był pokazowy, odbywał się podczas II Powszechnej Wystawy Krajowej we Lwowie. Umówiono się, że gra toczyć się będzie do pierwszej bramki. O godzinie 17.00 zabrzmiał pierwszy gwizdek. Zawodnicy nie znali dobrze zasad gry, tłoczyli się przy piłce, co budziło śmiech na dość licznej , bo trzytysięcznej widowni. Mecz nie pozostawił większego wrażenia, zwłaszcza, że trwał tylko 6 minut. Wtedy to Włodzimierz Chomicki, szesnastoletni wtedy uczeń gimnazjum, zawodnik lwowskiego Sokoła, zdążył jednak zdobyć pierwszą oficjalną bramkę na ziemiach polskich. Zgodnie z umową, aczkolwiek niechętnie,[12] sędzia meczu, krakowianin Zygmunt Wyrobek, odgwizdał koniec meczu.[13]
Wydarzenie to formalnie uważa się za początek polskiej piłki nożnej. Do pionierów polskiej piłki nożnej zaliczyć należy również Kazimierza Hemerlinga, propagatora sportu i dziennikarstwa sportowego, wydawcę i redaktora pierwszych pism sportowych takich jak Przewodnik Gimnastyczny, organ lwowskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” czy „Koło”, które było pierwszym polskim czasopismem sportowym poświęconym kolarstwu. 24 czerwca 1900 r. Kazimierz Hemerling wydał pierwszy, polski, nowocześnie redagowany (dodatkowo ilustrowany), adresowany do szerokiej rzeszy czytelników tygodnik sportowy – „Gazetę Sportową” [14]. Już w jego pierwszym numerze ukazały się zasady gry w piłkę nożną, a w wydaniu z 15 października 1900 r, jak czytamy w księdze pamiątkowej LKS „Pogoń” Lwów, 1904 – 1939 (s. 6), pierwsze na ziemiach polskich sprawozdanie z zawodów piłkarskich.[15] Był wreszcie Kazimierz Hemerling honorowym przewodniczącym I Zjazdu Dziennikarzy Sportowych RP z 1 marca 1925 r. i autorem licznych publikacji o tematyce sportowej.
Do gorliwych propagatorów tej dyscypliny należał również Eugeniusz Witold Piasecki, uczeń Henryka Jordana, nauczyciel gimnastyki i trener piłki nożnej w IV Gimnazjum lwowskim, w którym organizował gry pokazowe (służące rozpropagowaniu reguł gry). Piasecki był współzałożycielem, między innymi wraz z Edmundem Cenarem, kolejnego polskiego stowarzyszenia sportowego na terenie Galicji, Towarzystwa Zabaw Ludu i Młodzieży, przekształconego w Towarzystwo Zabaw Ruchowych w 1904 r.[16]. Od 1919 profesor nadzwyczajny katedry wychowania fizycznego i higieny szkolnej przy wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Poznańskiego. Pasecki był wielkim zwolennikiem futbolu. Ciekawym wydaje się spór pomiędzy Piaseckim a Edmundem Cenarem o stosunek i wzajemne powiązanie gimnastyki i piłki nożnej. Piasecki na łamach prasy krytykował Cenara za nacisk jaki kładł na gimnastykę i brak dostatecznej uwagi dla gier zespołowych. Eugeniusz Piasecki twierdził że gimnastyka powinna jedynie dopełniać gry sportowe. [17] Widać, że to właśnie Witold Piasecki widział w grach drużynowych, a w futbolu szczególnie, potencjał który pozwoli szerokiej masie młodzieży na pielęgnowanie kultury fizycznej. Lechia Lwów i Czarni Lwów (początkowo Lwowski Klub Piłki Nożnej Sława) to najstarsze kluby piłkarskie na ziemiach polskich. Oba powstały w sierpniu 1903 roku a założyli je uczniowie lwowskich gimnazjów: Lechię założyli uczniowie III i VI Gimnazjum, i o kilka dni ubiegli uczniów I Szkoły Realnej we Lwowie którzy założyli zespół Czarnych Lwów. Natomiast Pogoń Lwów, najsłynniejszy w owym czasie klub sportowy tego miasta, założony został wiosną 1904 przez uczniów IV Gimnazjum we Lwowie, gdzie w piłkę grano długo przed rokiem 1899, kiedy to oficjalnie wprowadzono zajęcia z kultury fizycznej do programu gimnazjów.[18] Najlepszy polski trener XX wieku według plebiscytu tygodnika Piłka Nożna, to również lwowianin, Kazimierz Górski, pseudonim „Sarenka”, zawodnik takich klubów jak RKS Lwów, Spartak Lwów czy Dynamo Lwów. [19] W kolejnych latach powstają kluby piłkarskie w pozostałych ośrodkach galicyjskich w Stryju, Stanisławowie, Przemyślu czy Samborze[20].
W 1906 w Krakowie powstają Cracovia i Wisła, a w 1911 również w Krakowie powstaje Związek Polskiej Piłki Nożnej dla Galicji jako autonomiczna organizacja przy Austriackiej Federacji Futbolu. Prezesem został Ludwik Christelbauer , a siedzibą Lwów. W pierwszych mistrzostwach Galicji w 1913 roku startowały 4 drużyny, tzw. klasa A: Cracovia, Pogoń, Czarni i Wisła. Tak była też kolejność drużyn. W roku 1914 mistrzostw nie ukończono z powodu wybuchu wojny.[21] W tym czasie również powstają pierwsze stadiony klubowe: Pogoń Lwów otrzymuje stadion w 1908 r. , Cracovia w 1912 r. a Wisła w 1914 r. [22] Na terenie zaboru rosyjskiego administracja rządowa wyjątkowo nieufnie traktowała wszelkie próby zrzeszania się. Zatwierdzenie statutu fundacji Ogrodów im. Wilhelma E. Rau’a przeciągano do 1902. Ogrody wzorowane na Parku Jordanowskim w Warszawie, odegrały ogromną rolę w rozwoju sportu, a piłki nożnej w szczególności. Pod kierunkiem instruktora ogrodów Władysława Ryszarda Kozłowskiego grała w nich młodzież warszawskich szkół. W 1906 roku Władysław Kozłowski wydał swoją edycję przepisów gry w piłkę pt. „Football, gry w piłkę nożną.”[23] Omawianę są one również na łamach wydawanego przez Kozłowskiego dwutygodnika sportowego „Ruch”.
W 1907 r. powstało Warszawskie Koło Sportowe w ramach którego działała Sekcja Gier Ruchowych. WKS otrzymało plac na Agrykoli, gdzie wybudowano bieżnię i boisko piłkarskie. Na nim to od 1909 r. rozgrywano turnieje o puchar Leona Goldstanda. Turniej ten z roku na rok cieszył się coraz większą popularnością i wiele warszawskich drużyn zdobywało na nim swoje pierwsze turniejowe doświadczenia. [24] W 1911 r. roku powstaje Polonia, oficjalnie w 1913 r. W piłkę grano również w miastach Zagłębia Dąbrowskiego, Płocku i Łodzi. Tam też, w 1908 r. powstaje „Łodzianka” późniejszy ŁKS i jest to pierwszy klub piłkarski na terenie zaboru rosyjskiego. Jako miasto wielu narodów, Łódź była świadkiem wielu wcześniejszych [25]rozgrywek piłkarskich, jednak były to drużyny przeważnie niemieckie jak słynny założony w 1899 Touring Klub, bądź ze znacznym udziałem zawodników innych narodowości, np. Anglików.[26] W 1910 powstaje Towarzystwo Miłośników Rozwoju Fizycznego Widzew.
Najtrudniejsze początki futbolu na ziemiach polskich miały miejsce w zaborze pruskim. Istniało tam co prawda wiele klubów, ale wszystkie w ramach Niemieckiego Wschodniego Związku Piłki Nożnej, musiały mieć charakter czysto niemiecki, a za samo odezwanie się po polsku na boisku groził mandat, nie mówiąc już o używaniu barw czy symboli narodowych. Polacy czuli się w tych klubach obco i nie chcieli do nich należeć.[27] W 1907 r. powstała KS Normania, klub o charakterze zupełnie polskim. Znany jest incydent do jakiego doszło na meczu Normanii z FC Brytanią w 1912 r. w czasie którego sędzia wykluczył z gry piłkarza Normanii, Mariana Srokę za używanie języka polskiego. W solidarnym geście cała drużyna Normanii opuściła boisko, za co w konsekwencji, Niemiecki Wschodni Związek Piłki Nożnej nałożył na klub dotkliwe kary.[28] W czerwcu 1912 r. powstała Warta, rok póżniej KS Trytonia i KS Sparta, w 1909 w Ostrowie Wielkopolskim powstają Ostrovia i Venetia , a Lesznie Polonia w 1912 r. Na Górnym Śląsku powstają głównie kluby o charakterze niemieckim lub śląskim jak np. FC Diana czy FC Preusen, klub en, przekształcony w czasch II Rzeczypospolitej na FC Katowice, zachował swój niemiecki rodowód. Do wybuchu I Wojny Światowej nie istniał na terenie Górnego Śląska stricte polski klub piłkarski. [29]
Po wybuchu wojny w 1914 wielu wybitnych piłkarzy polskich znalazło się w armiach zaborców, a później w Legionach Polskich. Wspomnieć wypada o Antonim Poznańskim, Stanisławie Mielechu, Wacławie Kucharze czy Stefanie Loth’cie. [30] W 1919 r. 21-22 grudnia powstaje w Krakowie Polski Związek Piłki Nożnej, założony przez 31 klubów piłkarskich z pięciu okręgów: krakowskiego, lwowskiego, warszawskiego, łódzkiego i poznańskiego. Dr Edward Cetnarowski zostaje prezesem związku , a siedzibą jest Kraków. Statut związku tworzą dawni działacze o przeszłości piłkarskiej: dr Józef Lustgarten, dr Stanisław Polakiewicz, i prof. dr Jan Weyssenhoff.[31] Pierwsze mistrzostwa Polski rozegrano w 1921 r. zwyciężyła w nich tak jak przed wojną w mistrzostwach Galicji Cracovia, przed Polonią Warszawa, a grudniu tego roku Polska drużyna narodowa rozegrała pierwszy oficjalny mecz międzypaństwowy, w którym uległą Węgrom w Budapeszcie 0-1. W 1923 r. Polska staje się członkiem FIFA.[32]
Piłka nożna niewątpliwie, czy to nam się podoba czy nie jest najpopularniejszą dyscypliną sportową we współczesnym świecie. Jak żadna inna dyscyplina, jest ona rozpoznawalna w najodleglejszych zakątkach globu, a znajomość jej najstotniejszych zasad jest intuicyjna. Siłą futbolu jest jego prostota i przejrzystość. Dużą intuicją wykazali się twórcy reguł piłkarskich tworząc grę nieskomplikowaną, a jednocześnie trzymającą w napięciu i elegancką. Niczego nie ujmując np. rugby, jest to jednak sport nie tak szlachetny w odbiorze jak piłka nożna, z zakazem używania rąk, czy ataków na przeciwnika. Nie tyle ważna jest tu indywidualna siła ile spryt i zwinność. Z radosnej i niczym nieskrępowanej, a co za tym idzie brutalnej chaotycznej bieganiny za piłką, staraniem brytyjskich pionierów tej dyscypliny w drugiej połowie XIX w. stał się futbol grą bezpieczną, a nawet na krótki czas grą elitarną, grą gentelmanów z angielskich prywatnych szkół średnich i uniwersytetów.
Wraz z propagowaniem kultury fizycznej w industrialnym społeczeństwie brytyjskim i szerzej europejskim i światowym, piłka nożna szybko zyskuje rzesze fanów. Robotnicy korzystają ze zdobyczy socjalnych, mają więcej wolnego czasu i wiecej pieniędzy, które mogą wydać na rozrywkę. Kibicowane staje się modą, tak jak granie w piłkę: w kręgu oddziaływania kultury zachodniej nie ma podwórka, na którym młodzi nie biegają za piłką i nie ma miasta w którym nie powstałby klub piłkarski. Zdumiewający jest fakt że reguły piłkarskie w zasadzie nie zmieniły się co do swej istoty od czasu kiedy drogi futbolu i rugby rozeszły się w 1871 r. Poza dość rozbudowanymi uszczegółowieniami, są to ciągle te same zasady, jest to ciągle ta sama gra. W swej naturze piłka nożna pozastaje grą ludową, jednak nie zdobyła by takiej popularności gdyby nie została ucywilizowana pewnymi zasadami biorącymi się z długiej tradycji i popularności tej gry w Anglii, bo jakże angielska jest jej niepisana zasada fair play, tak istotna w piłce nożnej właśnie.[33] Futbol to połączenie tej elegancji z grupową siłą, szybkością i atletyzmem, doprawione szczyptą indywidualnego geniuszu[34], co stanowi o jego nieprzewidywalność, a przez to atrakcyjności. W tejże porostej formie trafił on na początku lat 90 XIX w. na ziemie polskie. Stało się to za sprawą niestrudzonych propagatorów kultury fizycznej z Galicji. Rozwijał się zwłaszcza dynamicznie we Lwowie, najbardziej kosmopolitycznym miesie na ziemiach polskich pod koniec XIX wieku. Stąd promieniował na cały kraj już po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
[1] W. Lipoński, Sport. Europejski charakter sportu, http://www.wbc.poznan.pl/Content/35194/Wojciech%20Lipoński%20-%20Sport.pdf [Dostęp.2016.02.21]
[2] Lipoński, Encyklopedia sportu dla humanistów, s. 252.
[3] Walvin, op.cit., s. 108.
[4] India – List of Durand Cup Finals [online] http://www.rsssf.com/tablesi/indiadurandcuphist.html [dostęp. 2016.02.23]
[5]Tamże, s.103
[6] S. Paździorko, Futbol jest wielki: Przedwojenny piłkarski Lwów. [online]. 2010. http://igol.pl/inne/futbol-jest-wielki-przedwojenny-pilkarski-lwow/ Pierwszymi działaczami i założycielami Sokoła byli: Klemens Żukotyński, Ludwik Goltental, Jan Żaplachta-Zapałowicz, Józef Milleret, Jan Dobrzański, Antoni Durski, Żegota Krówczyński oraz dr Wenanty Piasecki, jeden z pierwszych teoretyków wychowania fizycznego w Polsce.
[7] R. Gawkowski, RJ. Braciszewski, Historia polskiej piłki nożnej, Warszawa2012. s.21.
[8] Tamże, s. 22.
[9] Tamże, s. 23.
[10] E. Cenar, Edmund: Gry gimnastyczne młodzieży szkolnej: gry, walki, mocowania, zapasy, zawody, igrzyska i korowody, Nakładem autora, Lwów 1891, s. 23-24.
[11] B. Lupa, Edmund Cenar – ojciec chrzestny lwowskiej piłki nożnej, Odc. 1. 2015. http://kuriergalicyjski.com/historia/postacie/91-c/4449-edmund-cenar [dostęp 2016.02.22]
[12] http://natemat.pl/148563,match-footballowy-mial-byc-ciekawostka-a-przeszedl-do-historii-to-bylo-pierwsze-6-minut-polskiego-futbolu[ dostęp 2016.02.22]
[13] Gawkowski, Braciszewski, op.cit., s. 26
[14] http://www.lasko.webd.pl/tkop/hemerling.htm[ dostęp. 2016.02.23]
[15] Tamże, „Do współudziału w gymkhanie, urządzonej przez Komitet Sportowy Lwowskiego Klubu Cyklistów i Towarzystwa Kolarzy (…), zaproszono wcale dobrze znaną partyę gimnazyalistów z IV Gimnazjum. Godność sędziego rozjemczego spełniał p. dr Eugeniusz Piasecki, sędziami granicznymi byli pp. Feigl i Hemerling. W ciągu 20 minut dały obie drużyny po jednej bramce; partya zakończyła się wtedy 1:1. Młodzież IV gimnazjum gra bardzo inteligentnie, zna reguły gry, orientuje się bardzo dobrze i jeżeli tylko będzie grę kontynuowała, można się po nich spodziewać doskonałych kiedyś fotbalistów. Zasługa w tym p. dr Piseckiego, który potrafił złożyć tak dobraną partyę i wpić w nią ścisłe zachowanie reguł. Byłby też najwyższy czas, aby i inne gimnazya pomyślały o wprowadzeniu tej przepięknej gry w program zabaw młodzieży.”
[16] S. Paździorko, op.cit., [online]. 2010. http://igol.pl/inne/futbol-jest-wielki-przedwojenny-pilkarski-lwow/ Towarzystwo, którego założycielami byli, obok dr. Eugeniusza Piaseckiego, propagatorzy zabaw na wolnym powietrzu: Edmund Cenar, Edmund Naganowski, Władysław Hojnacki, dr Karol Hornung i Maria Germanówna
[17] Lupa,op.cit., http://kuriergalicyjski.com/historia/postacie/91-c/4449-edmund-cenar [dostęp 2016.02.22]
[18] Paździorko, Op.cit.,[online]. 2010. http://igol.pl/inne/futbol-jest-wielki-przedwojenny-pilkarski-lwow/[dostęp.2016.02.18]
[19] http://www.kazimierzgorski.pl [dostęp. 2016.02.22]
[20] Gawkowski, Robert Braciszewski, Jakub: Historia polskiej piłki nożnej. s. 31.
[21] http://kapi.blox.pl/2004/09/historia-pilki-noznej.html [dostęp. 2016.02.22]
[22] Gawkowski, Braciszewski, op.cit., s.32.
[23] Tamże. s. 37
[24] Tamże. s. 38.
[25] W. Lipoński, Encyklopedia sportu dla humanistów, s. 252.
[26] Walvin, op.cit., s. 103.
[27] Gawkowski, Braciszewski, op.cit., s. 43.
[28] Tamże, s. 44
[29] Tamże, s. 45.
[30] http://kapi.blox.pl/2004/09/historia-pilki-noznej.html [dostęp. 2016.02.22]
[31] Tamże.
[32] Tamże.
[33] Lipoński, Sport. Europejski charakter sportu. http://www.wbc.poznan.pl/Content/35194/Wojciech%20Lipoński%20-%20Sport.pdf [Dostęp.2016.02.2
[34]J. Walvin,op.cit., s. 210.